Kamulaştırma Planı Nedir? Kamu Yararı mı, Mülkiyetin Sessiz Terk Edilişi mi?
Şunu en baştan söyleyeyim: “Kamu yararı” etiketi yapıştırılan her proje gerçekten kamu yararına olmayabilir. Kamulaştırma planı dosyalarına bakınca gördüğüm şey, çoğu zaman vatandaşın masaya çağrılmadığı bir pazarlık. Belgeler steril, cümleler resmî; ama sonuçta birilerinin evine, tarlasına, dükkânına veda etmesi isteniyor. Peki buna itiraz edeceğiz de nasıl? Tam da burada “kamulaştırma planı nedir?” sorusunu, romantik tanımları bir kenara bırakıp sertçe konuşarak açalım.
Kamulaştırma Planı Nedir?
Basitçe: Kamulaştırma planı, belirli bir proje için hangi taşınmazların kamulaştırılacağını, sınırlarını, etki alanını, teknik ve hukuki dayanaklarıyla birlikte gösteren resmi dokümandır. Yani bir tür “mülkiyet haritası” ve süreç planıdır. Hangi parseller, hangi ölçekte, hangi gerekçeyle ve hangi takvimle alınacak; bedel tespitine, değerleme yöntemlerine ve itiraz yollarına dair çerçeve burada görünür. “Kamulaştırma planı nedir?” diye soranlara verilecek dürüst cevap: İdareye güç, vatandaşa öngörü veren; ama denetlenmediğinde hakkaniyeti kolayca ezen bir düzenektir.
Güçlü Tanımların Karanlık Tarafı
Planın kâğıt üzerindeki açıklığı, pratikte genellikle belirsizliğe dönüşür. “Kamu yararı” tanımı esnetildikçe, planın kapsamı büyür; kapsam büyüdükçe etkilenenlerin sesi kısmaya daha yatkın prosedürler devreye girer. Sorular şunlar olmalı: Kamu yararı kim tarafından, hangi ölçütlerle ve ne kadar şeffaf biçimde tanımlandı? Projenin başka bir güzergâhı, ölçeği veya yöntemi değerlendirilmiş miydi? Yoksa “en hızlı” ve “en ucuz” seçenek olarak özel mülkiyete müdahale mi seçildi?
Şeffaflık: Harita Var, Hesap Yok
Kamulaştırma planı genellikle çizimi net ama muhakemesi bulanık bir belgedir. Bedel tespiti hangi veri tabanına, hangi tarihli piyasa karşılaştırmalarına dayanıyor? “Rayiç bedel” denen şey, bölgede son 12–24 ayda gerçekleşen gerçek satışlara mı bakıyor, yoksa masa başında oluşturulmuş ortalamalara mı? Değerleme raporları kamuya açılmıyorsa, bağımsız uzmanlarca denetlenmiyorsa, bu plan şeffaf değildir.
Katılım: Duyurduk da Kim Duydu?
Yasal ilanlar çoğu zaman belediye panosuna asılan bir A4 kâğıdıyla “yerine getirilmiş” sayılıyor. Oysa kamulaştırma planı, mahalle toplantıları, çevrimiçi yayınlar, görsel anlatımlar ve açık veri setleriyle desteklenmelidir. Etkilenenler soruyor: “Ben ne zaman söz söyleyeceğim?” Cevap çoğu kez geç geliyor. Katılım formaliteye düşerse, plan meşruiyet kaybeder. Basit soru: Duyuru, etkilenecek hanelerin posta kutusuna girdi mi? SMS, e-posta, sosyal medya gibi kanallar kullanıldı mı?
Bedel Tespiti: Rayiç Masalı
“Rayiç bedel” ifadesi, sanki tartışılmaz bir gerçeklikmiş gibi dolaşır. Oysa değer, konum, imar hakkı, yapı kalitesi, kira getirisi, taşınmazın duygusal/bağı toplumsal bağları ve taşınma maliyeti gibi kalemlerle birlikte düşünülmelidir. Tek bir m² fiyatı, bir işletmenin yıllık devrini, bir çiftçinin üretim döngüsünü, bir ailenin sosyal ağını telafi edemez. Peki neden kamulaştırma planlarının çoğunda taşınma, iş kaybı, yeniden kurulum maliyetleri açık ve zorunlu kalemler olarak yer almaz?
Acele Kamulaştırma: “Acil” Kim İçin?
Acele kamulaştırma mekanizması, zaman baskısı bahanesiyle itiraz ve pazarlık kapasitesini fiilen azaltır. “Proje gecikmesin” gerekçesi, yaşamların altüst oluşundan daha mı önemli? Eğer aciliyet bir şirket sözleşmesinin teslim tarihinden ibaretse, kamu yararının kamu dışı aktörlere ihalesi yapılıyor demektir. Kamulaştırma planı nedir sorusunun en tartışmalı yanıtı burada: Hız uğruna adaletin kırpılması.
Hukuki Yol Var da Yol Haritası Nerede?
Evet, itiraz, uzlaşma, dava süreçleri mevcut. Fakat vatandaş, plan dilini çözmekte zorlanıyor. Teknik çizimler, koordinatlar, paftalar, plan notları… Neden planların sadeleştirilmiş, herkesin okuyabileceği versiyonları zorunlu değil? Neden “sorular ve yanıtlar” bölümü, değerleme yöntemi, alternatif güzergâh analizi ve toplumsal etki değerlendirmesi planın ayrılmaz parçaları yapılmıyor?
İyi Bir Kamulaştırma Planı Nasıl Anlaşılır?
- Gerekçesi somut, ölçülebilir ve bağımsız raporlarla doğrulanmıştır.
- Alternatifler ciddi biçimde değerlendirilmiş, karşılaştırmalı tabloyla yayımlanmıştır.
- Değerleme yöntemleri ve veri kaynakları halka açık ve denetlenebilirdir.
- Taşınma, iş kaybı ve yeniden kurulum maliyetleri telafi paketine dahildir.
- Katılım, ilan değil diyalog esasına dayanır; toplantı tutanakları ve kayıtlar erişilebilirdir.
- Acele prosedür istisnadır; “kolaycı kural” değildir.
Provokatif Sorular
Bir projede “kamu yararı” gerçekten herkesi kapsıyorsa, neden maliyetlerin önemli kısmı vatandaşa yıkılıyor? Değerleme raporları bu kadar “adil” ise, neden gizli? Alternatif güzergâhlar kağıt üstünde mi yoksa siyasi olarak mı eleniyor? “Acele” olan, proje mi yoksa itiraz hakkınızı kullanmanız mı?
Kamulaştırma Planı Nedir? Cevabı Yeniden Yazalım
“Kamulaştırma planı nedir?” sorusuna verilecek cevap, sadece tanım değil; aynı zamanda bir kalite standardı olmalı. Bu plan, idarenin gücünü sınırlayan, vatandaşın sesini büyüten bir hesap verme belgesi haline gelmedikçe adalet eksik kalır. Mesele, yol yapmak ya da hat döşemek değil; bunu kimin üzerinde, nasıl bir bedelle, hangi usulle ve hangi şeffaflıkta yaptığınızdır.
Okura Çağrı
Mahallenizde, köyünüzde, sokağınızda “kamu yararı” diyerek kapınızı çalan olursa planı isteyin, okuyun, sorun: Değerleme yönteminiz hangisi? Karşılaştırmalı satış verileriniz nerede? Alternatif analizi yaptınız mı? Sosyal etki raporunu yayınlıyor musunuz? Cevaplar yuvarlaksa, itiraz edin; komşularla örgütlenin; bağımsız uzman görüşü talep edin. Çünkü kamulaştırma planı nedir, en iyi siz sorduğunuzda ortaya çıkar.